■ تالاب‌ها ؛ تعاریف و معاهده‌ها + گزارش تصویری کوچ قوها به تالاب سرخ‌رود بخش عمومی

دوم فوریه، برابر با ۱۳ بهمن‌ماه، «روز جهانی تالاب‌ها» نام‌گذاری شده‌ است. در چنین روزی در سال ۱۹۷۱ میلادی، برابر با ۱۳۴۹ خورشیدی، در شهر رامسر ایران معاهده‌ای جهانی برای حفاظت از تالاب‌ها به تصویب رسید که به «کنوانسیون رامسر» مشهور شد.

اما تالاب چیست؟

تالاب که در زبان انگلیسی «wetland» خوانده می‌شود ، نام فراگیر جاهایی است که محیط زیستش بیش‌تر از آب تشکیل شده باشد. تالاب‌ها معمولاً هنگامی شکل می‌گیرند که پهنه‌ی آب در سطح زمین یا در نزدیکی سطح وجود داشته باشد. به سخن دیگر، شکل‌گیریِ تالاب‌ها هنگامی روی می‌دهد که آب کم‌عمقی پهنه‌ای از زمین را پوشانده باشد.

البته تعریف‌ها و تعبیرهای گوناگونی از اصطلاح تالاب در جهان رایج شده است. متداول‌ترین تعریف از تالاب تعریفی است که کنوانسیون جهانی حفاظت از تالاب‌ها («کنوانسیون رامسر») ارائه نموده است:

«مناطقی پوشیده از مرداب، باتلاق، لجن‌زار یا آب‌گیرهای طبیعی و دست‌ساخته، اعم از دائمی یا موقت که در آن‌ها آب‌های شور یا شیرین به‌صورت ایستا یا روان یافت می‌شود، از جمله آب‌گیرهای دریایی که ژرفای آن‌ها در پایین‌ترین اندازه‌ی جزر از شش متر تجاوز نکند، تالاب نامیده می‌شوند.»

با توجه به این تعریف، تالاب‌ها انوع گوناگونی از زیستگاه‌ها همچون رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، کرانه‌های دریاها و دریاچه‌ها و اقیانوس‌ها، جنگل‌های حرا، لجن‌زارها و حتا آب‌سنگ‌های مرجانی را دربرمی‌گیرند. همچنین، انواع تالاب‌های دست‌ساخته‌ی بشر مانند حوضچه‌های پرورش ماهی و میگو، آب‌بندها، زمین‌های زیر کشت آبی، حوضچه‌های فرآوری نمک، آب‌انبارهای نوین پشت سدها، بستر شنی رودخانه‌ها و کانال‌های آب نیز در زمره‌ی این تعریف فراگیر قرار می‌گیرند.

ـ ارزش‌های تالاب‌ها

تالاب‌ها از زاینده‌ترین محیط‌های جهان‌اند. برای مثال، برنج یکی از فرآورده‌های رایج تالابی، خوراک نیمی از جمعیت جهان است. این زیست‌بوم‌ها (اکوسیستم‌ها) گهواره‌های گونه‌گونی زیستی جهان هستند که با فراهم ساختن آب و بستر آغازین زادآوری، نقش مهمی در بقای گونه‌های پُرشماری از گیاهان و جانوران ایفا می‌کنند.

تالاب‌ها زیستِ گروهی و انبوهِ گونه‌های پرندگان، پستان‌داران، خزندگان، دوزیستان، ماهیان و بی‌مهرگان را پشتیبانی می‌کنند. از میان ۲۰هزار گونه‌ی ماهی در جهان، بیش از 40درصد آن‌ها در آب‌های شیرین (تالاب‌ها) زندگی می‌کنند. تالاب‌ها انباشتگاه‌های بسیار مهمی از مواد ژنتیکی (وراثتی) گیاهی نیز به شمار می‌روند.

اقتصاددانان و دانشمندان به گونه‌ای روزافزون در زمینه‌ی ارزیابی و مطالعه‌ی ارزش‌ها و دستاوردهای زیست‌بوم‌ها و محیطهای طبیعی، از جمله تالاب‌ها سرگرم کار و پژوهش هستند. این وظیفه‌ی دشوار با برآوردها و تقریب‌ها و تردیدهای بسیار همراه است. برخی از بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد که زیست‌بوم‌ها هر سال دست‌کم ۳۳تریلیون دلار ارزش خدماتی پدید می‌آورند که ۹/۴تریلیون دلار آن از طریق تالاب‌ها فراهم می‌شود.

برهمکنش اجزای فیزیکی، زیست‌شناختی و شیمیایی یک تالاب، مانند خاک، آب و گیاهان و جانوران، چندین کارکرد زیستی برای تالاب پدید می‌آورد، همچون: ذخیره‌سازی آب، حفاظت در برابر توفان و کاهش آسیب‌ها و پیامدهای ویرانگر سیل، تثبیت کرانه‌های ساحلی و مهار فرسایش، تزریق دیگربار آب‌های زیرزمینی (جابه‌جایی آب از تالاب به درون سفره‌های زیرزمینی)، بیرون کشیدنِ آب‌های زیرزمینی (جابه‌جایی آب به سوی بالا و تبدیل آن به آب‌های سطحی)، پالایش آب از راه تثبیت عناصر محلول، رسوبات و دیگر آلودگی‌ها و تعدیل آب‌وهوای محلی.

از میان ارزش‌های اقتصادی پرشمار تالاب‌ها، حفظ ذخایر ژنی گیاهی و جانوری،‌ تأمین آب (کیفی و کمّی)، آبزی‌پروری (بیش از دوسوم از برداشت فرآورده‌ی ماهی جهان به سلامت مناطق تالابی بستگی دارد)، تولید فرآورده‌های کشاورزی (از راه تأمین آب و عناصر خوراکی)، تولید چوب، تأمین انرژی، تولید مواد لجنی و گیاهی، حمل‌ونقل و کاربردهای تفریحی و گردشگری را می‌توان نام بُرد.

افزون بر این، تالاب‌ها به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی بشر اهمیت ویژه‌ای دارند. چرا که تالاب‌ها با باورهای جهان‌شناسی و مذهبی زیبایی‌شناختی پیوند دارند، پناهگاه‌هایی برای حیات‌وحش به شمار می‌روند، و شالوده‌ی سنت‌های ریشه‌دار بومی را شکل می‌دهند.

ـ کنوانسیون رامسر (پیمان جهانی حفاظت از تالاب‌ها)
هر چند هم‌اکنون با وجود پیمان‌ها و میثاق‌های زیست‌محیطی جهانی زبست‌بوم‌های طبیعی و انسان‌ساخت با زنجیره‌ای از گرفتاری‌ها دست‌به‌گریبان‌اند، ولی اگر همین انگشت‌شمار توافق‌ها و قراردادهای بین‌المللی زیست‌محیطی هم نبودند، کار حفاظت و نگه‌داری از محیط زیست به مراتب دشوارتر از آنچه امروز هست، می‌بود. قانون‌ها و معاهده‌های جهانی، پایه‌ی اجرا و تحقق بخشیدنِ اصول و قواعد زیست‌محیطی در سطح جهان هستند. آن‌ها نه‌تنها استانداردهای جهانی را تعیین می‌کنند، بلکه صرف وجود آن‌ها در صحنه‌ی جهانی، بیش‌تر دولت‌ها را به امضای معاهدات و پای‌بندی به آن‌ها و یا تدوین قوانین داخلی ترغیب می‌کند.

کنوانسیون رامسر قدیمی‌ترین معاهده و پیمان جهانی در زمینه‌ی تالاب‌هاست، و بر حفاظت از طبیعت در جهان تأکید داشته است. آغاز گردهم‌آیی کنوانسیون رامسر دوم فوریه‌ی ۱۹۷۱ (۱۳ بهمن ۱۳49) بود و از سال ۱۹۷۵ جنبه‌ی قانونی یافت. این پیمان، ۱۵۸ کشور عضو را به تعیین حریم و حفظ تالاب‌های بااهمیتِ بین‌المللی و تشویق به بهره‌گیریِ خردمندانه از آن‌ها ملزم کرده است؛ و تا به امروز بیش از ۱۷۰۰ پهنه، روی‌هم به مساحت نزدیک به ۱۵۰میلیون هکتار در سراسر جهان در این کنوانسیون به ثبت رسیده‌اند (آمار سال ۲۰۰8).

«کنوانسیون تالاب‌های جهانی، به‌ویژه به‌عنوان زیستگاه پرندگان آب‌زی» بود، به‌اختصار «کنوانسیـون تالاب‌هـا (رامسـر، ایــران، ۱۹۷1)» نوشتـه می‌شـود، و «کنوانسیون رامسر» خوانده می‌شود.